Navratri 2025 Mahanavami : “नवमी—माता सिद्धिदात्रि: इतिहास, पूजा-विधी आणि फल”

नवरात्रीचा नववा दिवस महानवमी म्हणून ओळखला जातो. या दिवशी देवी दुर्गेची उपासना तिच्या नवव्या स्वरूपात–सिद्धिदात्री (mata siddhidatri)केली जाते. महानवमीला विशेषतः कन्यापूजन व आयुधपूजन करण्याची परंपरा आहे. या दिवशी देवीने महिषासुरासारख्या दैत्यांचा संहार केला, अशी श्रद्धा आहे. म्हणूनच महानवमी विजय, धैर्य व शक्तीचे प्रतीक मानली जाते.

भक्त या दिवशी देवीला फुले, नैवेद्य अर्पण करून मंत्रजप करतात. कन्यापूजनातून देवीच्या कृपेचा लाभ मिळतो, तर अस्त्र-शस्त्र पूजनाने साधनांना पावित्र्य प्राप्त होते. महानवमीला केलेल्या उपासनेतून सुख, शांती, आरोग्य व मोक्ष प्राप्त होतो.

1) नावाचे अर्थ व परिचय

सिद्धि = आध्यात्मिक किंवा अलौकिक सामर्थ्य / सिद्ध अवस्था.

दात्री = देणारी, अनुकंपा करणारी.

म्हणून सिद्धिदात्रि म्हणजे “सर्व प्रकारच्या सिद्धी देणारी देवी”.

त्या नवरात्रीतल्या नववी रूपात मानल्या जातात — नवरात्रीतल्या अंतिम देवी म्हणून त्यांना मोठे महत्त्व आहे.



—

2) पुराणकथा / देवीची गोष्ट (सारांश)

वेगवेगळ्या पुराण व लोकपरंपरेनुसार, देवता व ऋषींना विविध प्रकारच्या सिद्धींची आवश्यकता भासली. देवीने स्वतःचे देविरूप प्रकट करून देवतांना व साधकांना सिद्धी, बोध व आध्यात्मिक ज्ञान दिले.

काही पुराणांत उल्लेख आहे की या रुपाने देवीने देवतांना आणि त्यांच्या शूर वीरांना बळ व दिव्यशक्ती देऊन आसुरी दलांचा नाश शक्य केला.

लक्षात ठेवा: पुराणकथांमध्ये स्थानानुसार व ग्रंथानुसार विविध आवृत्त्या आढळतात; म्हणून कथा सांगताना अनेकरंगी परंपरा जाणवते.



—

3) स्वरूप (Iconography) — कशी दिसतात?

साधारणतः माता सिद्धिदात्री चार भुजा असलेले रूपात दिसतात.

हातात असलेली हत्यारं/चिन्हे (सर्वसाधारणपणे):

चक्र (धार्मिक चिन्ह / चक्र)

गदा (गदाधारी)

शंख

कमळ (पुष्प/लोटस)


काही प्रतिमांत त्या कमळावर आसनस्थ दाखवल्या जातात; काहींचे वाहन (वाहन) सिंह आहे. विविध क्षेत्रीय चित्रणांमध्ये थोडा बदल दिसतो.

चेहरा शांत, अनुपम तेजस्वी, दिव्य तेजाने आलोकित असतो — भक्ताला बोध व करुणा वाटावी म्हणून.



—

4) आठ सिद्धी (Ashta-Siddhi) — काय दिले जाते?

माथीच्या परंपरेतून सिद्धिदात्री त्या साधकांना किंवा भक्तांना अनेक प्रकारच्या सिद्धी देतात, जे बहुधा पुढील प्रमाणे ओळखले जातात:

1. अनिमा — अतिसूक्ष्म होण्याची सिद्धी (लहान होणे).


2. महिमा — असीम वाढ करण्याची सिद्धी (मोठे होणे).


3. लघिमा — अतिशय हलके होण्याची सिद्धी.


4. गरिमा — अतिशय भारी होण्याची सिद्धी.


5. प्राप्ति (प्राप्‍ति) — जेथे हवे तेथे सहज पोहोचण्याची क्षमता.


6. प्रकाम्य (प्रकाम्य) — इच्छित गोष्ट पूर्ण होण्याची सिद्धी (इच्छासिद्धी).


7. ईशित्व (ईशित्व) — स्वातंत्र्य व संपूर्ण अधिकाराची भावना.


8. वशीकरण (वशित्व) — अन्यांवर वश ठेवण्याची क्षमता.



(ही सूची पारंपरिक असामान्य/तांत्रिक अर्थाने आहे — धार्मिक स्वरूपातील फायदे वैयक्तिक श्रद्धेवर अवलंबून.)


—

5) मंत्र, उपासनासाहित्य आणि श्लोक

प्रमुख छोटा मंत्र (वाचण्यास सोपा)

ॐ ऐं ह्रीं क्लीं सिद्धिदात्र्यै नमः

ॐ देवी सिद्धिदात्र्यै नमः


सार्वत्रिक देवी स्तुती (सामान्य)

या देवी सर्वभूतेषु बुद्धिरूपेण संस्थिता । नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः ॥

(ही देवीची सर्वसामान्य स्तुती आहे — बुद्धी आणि ज्ञान प्राप्तीसाठी ओवती जाते.)



> टीप: मंत्र जप करताना गुरु/पुण्यस्थानी मार्गदर्शन लाभेल; संकल्प आणि शुद्धता महत्वाची.




—

6) नवमीच्या दिवशी पूजा-विधी — चरणबद्ध पद्धत (घरगुती सोपी व विधीपूर्ण)

> खालील पद्धत सामान्यपणे घरच्या पूजा किंवा समुदायात सहज वापरता येईल. स्थानिक परंपरा भिन्न असू शकते — तशी परंपरा जपावी.



1. सफाई व सजावट

पूजा स्थळ स्वच्छ व पवित्र करा. छोटा चौकी, लाल/पिवळ्या कपड्याचा अंथरूण ठेवा. कलश अथवा देवीची प्रतिमा/चित्र ठेवा.



2. संकल्प

पूजा करण्यापूर्वी संकल्प घ्या — नाव, तारिख, उद्देश (उदा. “मी … या नावाने, आज … पालखी/पूजा करतो/करते” इ.).



3. गणपती पूजन

सर्व सामान्य पूजा-विधीप्रमाणे प्रथम श्री गणेशाचे पूजन करा.



4. देवीच्या प्रतिमा/चित्राची स्थापना

सिद्धिदात्रिची मूर्ती अथवा प्रतिमा/चित्र शुभ ठिकाणी ठेवा. खाली कमळाच्या पानावर/लाल कपड्याच्या चौकीवर ठेवल्याचे दिसेल.



5. पूजा साहित्य

दिवा, धूप, अक्षता (तांदळ-फूल मिश्र), फुले (कमळ / गुलाब / आपली श्रद्धेप्रमाणे), नैवेद्य (कढी, लाडू, खीर/भाकरी/उपवासाचे पदार्थ), तांबडा/केशरी वस्त्र, कुमकू व तिळक, मोदक/पोषणीय पदार्थ.



6. स्तोत्र व मंत्रोच्चार

उपर दिलेले मंत्र 108 किंवा 11, 21, 51, 108 वेळा जपा (भक्ती आणि सुविधा पाहून).

यावेळी मन एकाग्र ठेवण्याचा प्रयत्न करा.

7. कन्या पूजन (Navami/Ashtami च्या पारंपारिक कर्मात)

नवव्या दिवशी बहुतेक ठिकाणी कन्या किंवा नव कन्याचे पूजन केले जाते—देवतेचे रूप मानून.

पावित्र्याने छोट्या मुली (कन्या) चे पाय धुवून, त्यांना आसन, अन्न (खिचडी/खीर) देणे, अंगोडे-कपडे देणे, कुमकू, अक्षता लावणे व थोडी दक्षिणा देणे हा विधी आहे.

जर खूप जण असतील तर एका-तीन कन्यांना अथवा नौ कन्यांना पूजले जाते; स्थानिक परंपरेनुसार करा.



8. आरती आणि समापन

आरती करून दिवा व माला देऊन पूजा संपवा. देवदेवींसमोर शपथ/शुभेच्छा करा. प्रार्थना व दान (गरीबांना अन्न/धान्य दान) अत्यंत पुण्यदायी मानले जाते.





—

7) कन्यापूजन — पद्धत (थोडक्यात चरण)

1. कन्यांना पवित्रपणे आमंत्रित करा.


2. त्यांच्या पाय पवित्र पाण्याने पुसून स्वच्छ करा.


3. आसन देऊन त्यांना पक्वान्न (खीर, पराठा/भाकरी), फुलं, फळे द्या.


4. तोंडावरील तिलक/कुमकू लावा, अक्षता अर्पण करा.


5. थोडी धनराशि (दक्षिणा) द्या आणि आशीर्वाद घ्या.


6. शेवटी सर्वांची आरती व आभार माना.




—

8) रंग, फुले आणि नैवेद्य — काय देऊ?

रंग: क्षेत्रानुसार भिन्न; परंपरेनुसार केशरी/गुलाबी/लाल/पिवळा स्वीकारले जातात. काही परंपरांमध्ये नऊव्या दिवशी पिवळा किंवा केशरी उपयुक्त मानला जातो.

फुले: कमळ, गुलाब, जास्वंद, चंदनाच्या पाने इत्यादी. कमळ विशेष पूजनीय (लंबवत) मानतात.

नैवेद्य (प्रसाद): खीर, लाडू, पिठले-भाकरी, फळे, मीठ किंवा उपवासाचा आहार (उदा. साबुदाणा खिचडी) — भक्तीप्रमाणे.



—

9) दिवसाचे धार्मिक व आध्यात्मिक फल (What worship yields)

आध्यात्मिक तेज, बुद्धि व ज्ञान वाढते.

भक्ताला जीवनातध्येची अडथळे कमी होतात व मनंत मोठेपणा, निश्चय येतो.

परंपरा म्हणते — सिद्धी, वैभव, समृद्धी व अंतर्गत शांती लाभते.

लक्षात ठेवा: “सिद्धी” ही केवळ अलौकिक फल नाही; संतोष, आत्मसंयम, विवेक आणि भक्ती हाच मूळ ‘सिद्ध’ फल असू शकतो.



—

10) साधना व ध्यानासाठी टिप्स

प्रत्येक जप रोज सकाळी अथवा संध्याकाळी शांत ठिकाणी करा.

मंत्रजप करताना श्वासावर लक्ष ठेवा — मनाची एकाग्रता वाढवते.

साधना करताना शुद्ध आहार, सात्विक जीवनशैली, परोपकार व ध्यान हे अनिवार्य.

ज्यांना तात्काळ फल पाहिजे असे वाटतं त्यांना गुरु किंवा अनुभवी मार्गदर्शकाचे मार्गदर्शन घेणे उत्तम.



—

11) स्थानिक परंपरा व बदल

विविध प्रांतांमध्ये सिद्धिदात्रिचे चित्रण, रंग, आणि पूजा-विधी बदलतात. काही ठिकाणी नवमीच्या ऐवजी अष्टमीला कन्यापूजन जास्त प्रचलित असू शकते.

महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, बंगाल अशा राज्यांमध्ये नवरात्र्याच्या रंगल्या पद्धती वेगळ्या आहेत; स्थानिक रीतीकडे अनुसरून पूजा करा.



—

12) छोटा पाठ — पूजा करताना म्हणावासा (संकल्प / प्रार्थना — मराठीत)

> “ॐ श्रीं माताः सिद्धिदात्र्यै नमो नमः ।
मला बुद्धी, चरित्र, धैर्य व भक्ती प्रदान कर. सर्व अवरोध दूर कर व पवित्र जीवनाची कृपा कर।”



(वरील प्रार्थना साधी व संक्षिप्त आहे — पूजा करताना स्वतःच्या शब्दातही मनापासून प्रार्थना करा.)


—

13) आरती (सरल मराठीत — नमुना)

जय सिद्धिदात्री माता, जय जय भवानी।
तेज प्रकाशे तुझे आम्हाला, बोध देवून करुणामयी तुचि ध्यानी।।

शरणागतांचे संहारण कर, श्रद्धेने वंदु तुझा मूर्ती।
सर्व सिद्धी देई शरणाला, जय सिद्धिदात्री माता ही ॥

(ही एक साधी आरती-रचना — स्थानिक आरत्यांनुसार विविधता असते.)


—

14) उपयोगी टिपा — कधी व कशासाठी उपासना करावी

जे लोक अध्यात्मिक प्रगती, अध्ययन, मंत्र साधना, किंवा जीवनातील अडथळे दूर करण्यासाठी भक्ती करतात — ते सिद्धिदात्रिची उपासना उपयुक्त मानतात.

विद्यार्थी, साधक, तंत्रज्ञ, किंवा कोणीही ज्यांना ज्ञान व अधिकार प्राप्त करायचे असतील ते या देवीची उपासना करू शकतात.