‘प्रथम वंदू श्री गणेशा’ : सर्व देवांपूर्वी गणरायाचं पूजन का होतं?

गणपती पूजन ही केवळ एक धार्मिक प्रथा नसून एक सांस्कृतिक परंपरा आहे जी आपल्या जीवनात सकारात्मकता, आत्मविश्वास आणि आशावाद निर्माण करते. प्रथम गणेश पूजन (Ganesh poojan) करण्यामागे असलेले तात्विक अर्थ आहेत की कोणत्याही कार्याला सुरुवात करताना आपल्याला बुद्धी, विवेक आणि धैर्याची आवश्यकता असते – आणि या सर्व गुणांचे प्रतीक गणेश आहेत. त्यांची पूजा करून आपण मानसिक दृष्ट्या तयार होतो आणि आपल्या कार्याला यशस्वी करण्याचा संकल्प घेतो.

गणपती पूजनाचे महत्व आणि विधी

हिंदू धर्मात कोणत्याही शुभ कार्याची, पवित्र कार्याची किंवा नवीन उपक्रमाची सुरुवात करताना प्रथम गणपती पूजन करण्याची प्रथा आहे. “प्रथम वंदू श्री गणेशा” हा मंत्र प्रत्येक धार्मिक कार्याच्या सुरुवातीला उच्चारला जातो. या परंपरेमागे खोल धार्मिक, पौराणिक आणि तात्विक कारणे आहेत जी आपल्या संस्कृतीत रुजलेली आहेत.

हेही वाचा : Vijayadashami : विजयादशमी (दसरा) – इतिहास, महत्त्व, प्रथा व भारतातील विविध परंपरा

गणपती पूजनाची पौराणिक कथा

शिव-पार्वतीचे आशीर्वाद: पुराणांनुसार, एकदा देवी पार्वतीने भगवान शिवांना विचारले की त्यांच्या दोन्ही पुत्रांपैकी कोण श्रेष्ठ आहे – गणेश की कार्तिकेय? शिवांनी एक स्पर्धा आयोजित केली की जो पृथ्वीची तीन परिक्रमा लवकर पूर्ण करेल तो श्रेष्ठ. कार्तिकेय त्यांच्या मयूरावर बसून पृथ्वीची परिक्रमा करायला निघाले. परंतु बुद्धिमान गणेशाने आपल्या आई-वडिलांची तीन परिक्रमा केली कारण त्यांच्यासाठी आई-वडील हेच संपूर्ण जग होते. त्यांच्या या बुद्धिमत्तेने प्रसन्न होऊन शिव-पार्वतीने गणेशाला आशीर्वाद दिला की सर्व देवांपूर्वी आणि सर्व कार्यांच्या सुरुवातीला गणेशाची पूजा होईल.

व्यासमुनी आणि महाभारत: एक अन्य कथा सांगते की जेव्हा व्यासमुनींना महाभारत लिहायचे होते, तेव्हा त्यांना एका असाध्य लिपिकाची गरज होती. गणेशाने ही जबाबदारी स्वीकारली पण अट घातली की व्यासांनी सतत बोलले पाहिजे आणि त्यांना थांबता कामा नये. व्यासांनीही अट घातली की गणेशाने प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ समजून घेऊनच लिहावा. या कार्यासाठी गणेशाच्या विद्वत्ता आणि धैर्याचा गौरव झाला आणि त्यामुळे प्रत्येक ज्ञानकार्याच्या सुरुवातीला गणेश पूजन करण्याची परंपरा सुरू झाली.

हेही वाचा : “नवमी—माता सिद्धिदात्रि: इतिहास, पूजा-विधी आणि फल”

विघ्नहर्ता म्हणून मान्यता: गणेश हे विघ्नहर्ता म्हणून प्रसिद्ध आहेत. पुराणांत सांगितले आहे की ब्रह्मदेवाने सृष्टीच्या निर्मितीच्या वेळी विविध विघ्ने निर्माण झाली. त्या विघ्नांचे निवारण करण्यासाठी गणेशाची निर्मिती करण्यात आली. त्यामुळे कोणत्याही कार्यातील अडथळे दूर करण्यासाठी गणेश पूजन आवश्यक मानले जाते.

गणपती पूजनाचे धार्मिक आणि तात्विक महत्व

विघ्नहर्ता (अडथळे दूर करणारे): गणेश हे “विघ्नेश्वर” किंवा “विघ्नहर्ता” म्हणून ओळखले जातात. कोणत्याही कार्यात येणारे अडथळे, समस्या किंवा त्रास दूर करण्याची त्यांच्यात शक्ती आहे असे मानले जाते. म्हणूनच नवीन व्यवसाय, नवीन घर, लग्न, शिक्षण किंवा कोणत्याही महत्वाच्या कार्याची सुरुवात गणपतीच्या पूजनाने केली जाते.

बुद्धि आणि विवेकाचे प्रतीक: गणपतीला बुद्धी, विवेक आणि ज्ञानाचे देवता मानले जाते. त्यांचे मोठे डोके बुद्धिमत्तेचे प्रतीक आहे आणि त्यांची सोंड विवेकाची निशाणी आहे. कोणत्याही कार्यासाठी योग्य बुद्धी आणि विवेक आवश्यक असतो, म्हणून गणेश पूजन केले जाते.

सिद्धिदाता आणि मंगलमूर्ती: गणेशाला “सिद्धिदाता” म्हणून ओळखले जाते म्हणजे यश देणारे देवता. त्यांची पूजा केल्यास कार्य सिद्धीला जाते, यश मिळते आणि समृद्धी येते. त्यांना मंगलमूर्ती देखील म्हटले जाते कारण त्यांची उपस्थिती शुभ आणि मंगलकारक मानली जाते.

प्रथम पूज्य देवता: सर्व देवतांमध्ये गणेशाला सर्वप्रथम पूजण्याचा अधिकार आहे. “आगमार्थं तु देवानां गमनार्थं तु रक्षसाम्। कुर्वन्ति विघ्नं बहुलं विघ्नराजस्तमाश्रये” या श्लोकानुसार देवतांच्या आगमनासाठी आणि राक्षसांच्या गमनासाठी विघ्ने निर्माण करणारे विघ्नराज म्हणजे गणेश यांचा आश्रय घेतला जातो.

गणपती पूजनाची विधी

गणपती पूजनासाठी योग्य विधी पाळणे महत्वाचे आहे. खालील पद्धतीने पूजन केले जाते:

पूजेपूर्वीची तयारी: सर्वप्रथम स्नान करून शुद्ध वस्त्रे परिधान करावेत. पूजेचे ठिकाण स्वच्छ करावे. गणपतीची मूर्ती किंवा चित्र स्वच्छ चौकीवर ठेवावे. पूजेसाठी आवश्यक साहित्य तयार ठेवावे.

आवश्यक पूजा साहित्य :

• गणपतीची मूर्ती किंवा चित्र
• तांबूस पात्र (कलश)
• पंचामृत (दूध, दही, तूप, मध, साखर)
• गंध (चंदन)
• अक्षता (हळदी-कुंकुम लावलेले तांदूळ)
• पुष्पे (लाल फुले विशेषतः जाई, दुर्वा)
• धूप-दीप
• नैवेद्य (मोदक, लाडू इत्यादी)
• फळे
• सुपारी, नारळ, पान
• कापूर
• दक्षिणा

पूजा विधी क्रम:

• आचमन आणि प्राणायाम: पूजेची सुरुवात आचमन (पाणी घेणे) आणि प्राणायाम करून करावी.
• संकल्प: आपले नाव, गोत्र, तारीख आणि पूजेचे कारण सांगून संकल्प करावा.
• आसन शुद्धी: पूजेचे स्थान शुद्ध करावे आणि गणपतीसाठी आसन तयार करावे.
• अवाहन: “आगच्छ देव देवेश गणनायक सुरार्चित। स्थापनं कुरु कल्याण सर्वकार्येषु सर्वदा” या मंत्राने गणपतीचे आवाहन करावे.
• पंचोपचार/षोडशोपचार पूजा:
• आसन: गणपतीला आसन अर्पण करावे
• पाद्य: पाय धुण्यासाठी पाणी अर्पण करावे
• अर्घ्य: हात धुण्यासाठी पाणी अर्पण करावे
• आचमन: तोंड धुण्यासाठी पाणी अर्पण करावे
• स्नान: पंचामृत स्नान करवावे नंतर शुद्ध जल अर्पण करावे
• वस्त्र: वस्त्र अर्पण करावे (नऊवारी साडी किंवा लाल कापड)
• यज्ञोपवीत: जानवे अर्पण करावे
• गंध: चंदनाचा लेप करावा
• अक्षता: हळदी-कुंकुमाचे अक्षता अर्पण करावे
• पुष्प: लाल फुले विशेषतः जाईचे फूल अर्पण करावे
• दुर्वा: 21 दुर्वा अर्पण करावे (विशेष महत्वाचे)
• धूप: सुगंधी धूप दाखवावा
• दीप: घृत दीप दाखवावा
• नैवेद्य: मोदक, लाडू इत्यादी अर्पण करावे
• ताम्बूल: पान-सुपारी अर्पण करावे
• दक्षिणा: नाणे किंवा फळे अर्पण करावी
• मंत्रोच्चार: पूजेदरम्यान विविध गणपती मंत्रांचा जप करावा:

“ॐ गं गणपतये नमः”

“वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटि समप्रभ। निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा।।”

“गणानां त्वा गणपतिं हवामहे…”

आरती: गणपतीची आरती गावी – “सुखकर्ता दुःखहर्ता” किंवा “जय देव जय देव”

प्रदक्षिणा: गणपतीला तीन किंवा सात प्रदक्षिणा घालाव्यात.

नमस्कार: गणपतीला साष्टांग नमस्कार करावा.

विसर्जन: पूजा संपल्यानंतर कापूर दाखवून विसर्जन करावे.

प्रसाद वितरण: उपस्थित सर्वांना प्रसाद वाटावा.

गणपती पूजनाचे फळ

• गणपती पूजनाचे अनेक फायदे आणि फळे आहेत:
• विघ्ननाश: पूजनाने सर्व प्रकारचे अडथळे दूर होतात. व्यावसायिक, वैयक्तिक किंवा कौटुंबिक समस्यांचे निराकरण होते.
• बुद्धीवृद्धी: विद्यार्थ्यांना बुद्धिमत्ता, स्मरणशक्ती आणि एकाग्रता वाढण्यास मदत होते. परीक्षेत यश मिळते.
• यश प्राप्ती: नवीन कार्य, उपक्रम किंवा व्यवसायात यश मिळते. आर्थिक समृद्धी येते.
• सुख-समृद्धी: घरात सुख-शांती आणि समृद्धी येते. कौटुंबिक जीवनात सामंजस्य निर्माण होते.
• मनःशांती: मानसिक ताण, चिंता आणि भीती दूर होऊन मनःशांती लाभते.
• सकारात्मक ऊर्जा: घर आणि कार्यस्थळी सकारात्मक ऊर्जेचे संचार होते. वातावरण शुभ बनते.
• आध्यात्मिक प्रगती: नियमित गणपती पूजनाने आध्यात्मिक प्रगती होते आणि भक्तिमार्गात पुढे जाता येते.

विशेष दिवसांमध्ये गणपती पूजन

• गणेश चतुर्थी: भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीला गणेश चतुर्थी साजरी केली जाते. हा सर्वात महत्वाचा गणेशोत्सव आहे.
• संकष्टी चतुर्थी: प्रत्येक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या चतुर्थीला संकष्टी चतुर्थी म्हणतात. या दिवशी गणपती पूजन केले जाते.
• अंगारकी चतुर्थी: जेव्हा चतुर्थी आणि मंगळवार एकत्र येतो तेव्हा त्याला अंगारकी चतुर्थी म्हणतात. हा अत्यंत शुभ दिवस मानला जातो.
• विनायकी चतुर्थी: माघ शुक्ल चतुर्थीला विनायकी चतुर्थी साजरी करतात.

गणपती पूजन ही केवळ एक धार्मिक प्रथा नसून एक सांस्कृतिक परंपरा आहे जी आपल्या जीवनात सकारात्मकता, आत्मविश्वास आणि आशावाद निर्माण करते. प्रथम गणेश पूजन करण्यामागे असलेले तात्विक अर्थ आहेत की कोणत्याही कार्याला सुरुवात करताना आपल्याला बुद्धी, विवेक आणि धैर्याची आवश्यकता असते – आणि या सर्व गुणांचे प्रतीक गणेश आहेत. त्यांची पूजा करून आपण मानसिक दृष्ट्या तयार होतो आणि आपल्या कार्याला यशस्वी करण्याचा संकल्प घेतो.

FAQ (वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न)

प्र. १: गणपतीला सर्व देवांपूर्वी का पूजले जाते? उत्तर: पौराणिक कथेनुसार शिव-पार्वतीने गणेशाला आशीर्वाद दिला की सर्व देवांपूर्वी त्यांची पूजा होईल. तसेच ते विघ्नहर्ता म्हणून ओळखले जातात, म्हणून कोणत्याही कार्यातील अडथळे दूर करण्यासाठी प्रथम त्यांची पूजा केली जाते.

प्र. २: गणपती पूजनासाठी कोणते दिवस शुभ मानले जातात? उत्तर: गणेश चतुर्थी, संकष्टी चतुर्थी, अंगारकी चतुर्थी, विनायकी चतुर्थी हे विशेष शुभ दिवस आहेत. तसेच मंगळवार आणि बुधवार गणेश पूजनासाठी शुभ मानले जातात.

प्र. ३: गणपतीला कोणती फुले आवडतात? उत्तर: गणपतीला लाल रंगाची फुले, विशेषतः जाईचे फूल, गुलाल आणि हिबिस्कस आवडतात. दुर्वा (हरभरा) अत्यंत प्रिय आहे आणि विशेष महत्वाचा मानला जातो.

प्र. ४: गणपतीला कोणता नैवेद्य सर्वात प्रिय आहे? उत्तर: मोदक हा गणपतीचा सर्वात आवडता नैवेद्य आहे. त्याव्यतिरिक्त लाडू, पेडा, खीर, श्रीखंड, करंजी, अनारसे इत्यादी देखील अर्पण केले जातात.

प्र. ५: दुर्वा का महत्वाची आहे? उत्तर: दुर्वा म्हणजे हरभरा हा गणपतीला अत्यंत प्रिय आहे. तो दीर्घायुष्य, विकास आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे. पौराणिक कथेनुसार, दुर्वाने अनलासुराचा नाश केला होता, म्हणून तो पवित्र मानला जातो.

प्र. ६: गणपती पूजन कोण करू शकतो? उत्तर: कोणीही – स्त्री, पुरुष, मुले, सर्व वयोगटातील व्यक्ती गणपती पूजन करू शकतात. गणेश हे सर्वांचे देव आहेत आणि कोणतेही बंधन नाही.

प्र. ७: घरी गणपतीची मूर्ती ठेवताना काय सावधानी घ्यावी? उत्तर: गणपतीची मूर्ती स्वच्छ, पवित्र ठिकाणी पूर्व किंवा उत्तर दिशेकडे तोंड करून ठेवावी. ती दरवाज्याच्या समोर किंवा शयनकक्षात ठेवू नये. नेहमी मूर्तीला स्वच्छ ठेवावे.

प्र. ८: गणपती पूजनासाठी मंत्र माहीत नसतील तर? उत्तर: मंत्र माहीत नसल्यास केवळ “ॐ गं गणपतये नमः” किंवा “वक्रतुंड महाकाय” हा साधा श्लोक म्हणता येतो. महत्वाचे भक्तिभाव आहे, मंत्र नव्हे.

प्र. ९: नवीन व्यवसाय किंवा घर सुरू करताना विशेष विधी आहे का? उत्तर: होय, विशेष गणपती स्थापना करून सोळा उपचारांनी पूजन केले जाते. पंडितांच्या मदतीने विधी करणे चांगले. गृहप्रवेशासाठी वास्तुशांती पूजन देखील करतात.

प्र. १०: गणेश चतुर्थीला घरी मूर्ती आणली तर विसर्जन आवश्यक आहे का? उत्तर: होय, पर्यावरण अनुकूल मातीच्या मूर्तीचा विसर्जन करणे योग्य. विसर्जनाचे दिवस – अडीच दिवस, ५ दिवस, ७ दिवस किंवा ११ दिवस असू शकतात. विसर्जनाच्या वेळी “गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या” म्हणतात.

प्र. ११: लहान मुलांनी कसे गणपती पूजन करावे? उत्तर: मुलांनी सोप्या पद्धतीने फुले, नैवेद्य अर्पण करावा, आरती म्हणावी आणि नमस्कार करावा. मुलांना गणपतीच्या कथा सांगून भक्ती भावना जागृत करावी.

प्र. १२: का गणपतीला “प्रथम वंदनीय” म्हणतात? उत्तर: वेद, पुराण, धार्मिक ग्रंथांमध्ये गणेशाला प्रथम पूज्य स्थान दिलेले आहे. कारण ते विघ्नहर्ता आहेत आणि त्यांच्याशिवाय कोणतेही कार्य निर्विघ्न पूर्ण होणार नाही असे मानले जाते.

प्र. १३: गणपती पूजनाची किमान आवश्यक साहित्य काय? उत्तर: अगदी सोप्या पूजनासाठी – गणपतीची मूर्ती/चित्र, पाणी, फूल, नैवेद्य (फळे किंवा गोड पदार्थ) आणि दीप पुरेसे आहे. भक्तिभाव असणे सर्वात महत्वाचे.

प्र. १४: एका दिवसात किती वेळा गणपती पूजा करावी? उत्तर: आदर्शपणे दिवसातून दोनदा – सकाळी आणि संध्याकाळी. परंतु व्यस्त असल्यास एकदा देखील पुरेसे. नियमितपणा महत्वाचा आहे.

प्र. १५: गणपती पूजन केल्याने नक्की फायदा होतो का? उत्तर: गणपती पूजन हे केवळ देवाची आराधना नव्हे तर एक मानसिक साधना देखील आहे. ते आपल्या मनाला शांत करते, आत्मविश्वास वाढवते आणि सकारात्मक विचार निर्माण करते. श्रद्धा आणि भक्तीने केलेल्या पूजेचे नक्कीच फळ मिळते.