वसुबारस (vasubaras) हा हिंदू धर्मातील दिवाळीतील पहिला आणि महत्वाचा दिवस आहे. हा सण आश्विन कृष्ण द्वादशीला म्हणजेच दिवाळीच्या पहिल्या दिवसाला साजरा केला जातो. वसुबारसला गाई (cow) आणि वासराची (Calf) पूजा केली जाते, ज्यामुळे आपल्या कुटुंबात सुख, समृद्धी आणि पुण्याचं वातावरण निर्माण होतं.
महत्व आणि इतिहास
वसुबारस सणाचे पौराणिक आणि धार्मिक महत्त्व मोठे आहे. या दिवशी गायीच्या पूजनाने घरात लक्ष्मी, समृद्धी आणि वर्षभर धनलाभ होतो, असे मानले जाते. या दिवसाचं नामकरण ‘वसु’ म्हणजे धन (द्रव्य) आणि ‘बारस’ म्हणजे द्वादशी या तिथीवरून आलं आहे.
समुद्रमंथनाच्या पुरातन कथेत कामधेनू नावाची दिव्य गाय उदयास आली होती, ज्याला नंदिनी गाय म्हणून ओळखलं जातं आणि तिच्या पूजनासाठी हा दिवस साजरा केला जातो. भविष्यपुराणात या सणाचा उल्लेख केला असून, नंदिनी व्रतच्या रूपानेही साजरा केला जातो.
काही पुराणकथांनुसार राजा उत्तानपाद व त्यांची पत्नी सुनीती यांनी उपवास करून केलेल्या प्रार्थनेमुळे त्यांना ध्रुव नावाचा पुत्र झाला होता, म्हणून या दिवशी उपवासाचे मोठे महत्त्व आहे.
वैज्ञानिक दृष्टिकोन
वसुबारसचा वैज्ञानिक दृष्टीकोनही महत्त्वाचा आहे. भारतीय गोमाता ही आपल्या समाजाला पोषण, आरोग्य आणि शेतीसाठी उपयुक्त अशा अनेक बाबी पुरवते. गायीचे दूध, शेण, गोमूत्र यांचा आयुर्वेदात आणि पारंपरिक आरोग्य व्यवस्थेत उपयोग केलेला आहे.
गायीच्या वशिंडातील सूर्यकेतू नाडीमुळे गायीचे दूध सर्वाधिक सात्त्विक व पोषक मानले जाते. ग्रामीण भागात गायी हे आर्थिक, सामाजिक आणि आरोग्याचे केंद्र असते; म्हणून वसुबारसच्या पूजनाने गायीच्या सात्त्विकतेचा स्वीकार आणि चैतन्याचा प्रसार होतो.
या काळात वातावरणात बदल होतो, तापमान कमी होते आणि गायीचं दूध, तूपचा उपयोग रोगप्रतिकारक्षमता वाढवण्यासाठी केला जातो, हे आधुनिक संशोधनातून सिद्ध झालं आहे.
प्रथा आणि परंपरा
वसुबारस सणाच्या दिवशी सकाळी घरातील गाय व वासरांना स्नान घालावे, मग रंगीत कपडे आणि फुलांचा हार घालून पूजन करावे. त्यांना हळद-कुंकू, अक्षता वाहून गोड पदार्थांचा नैवेद्य दाखवावा. महिलांनी उपवास ठेवून बाजरीच्या भाकरी आणि गवारीच्या भाजीने उपवास सोडावा. गायी आणि वासराच्या पूजेनंतर घरात रांगोळी, दिवे आणि कुटुंबातील मोठ्यांनी गायीला प्रदक्षिणा घालतात.
सामाजिक दृष्टिकोनातून वसुबारसने समाजात गायीच्या कृतज्ञतेची भावना जागृत केली जाते, ज्यामुळे सामूहिक पातळीवर जिव्हाळा, सेवा, आणि सामाजिक एकात्मता वाढीस लागते.
वसुबारस हा सण केवळ धार्मिक नव्हे, तर सामाजिक, ऐतिहासिक, वैज्ञानिक दृष्टिकोनातूनही संवेदनशील आहे. आधुनिक युगातही वसुबारसच्या पूजनाने ग्रामीण संस्कृतीला आधार मिळतो आणि गायीचे महत्त्व नवनव्या पिढ्यांपर्यंत पोहोचते. या सणामुळे ग्रामीण व शहरी भागातील कुटुंबात संगती, कृतज्ञता आणि नैतिकता टिकून राहते.
वसुबारस पूजा विधी
सकाळी लवकर उठून शुद्ध स्नान करून स्वच्छ कपडे परिधान करावे.घराच्या मुख्य दरवाजाच्या समोरील अंगणात शेणाचा गोवर्धन पर्वत तयार करावा आणि त्यावर झाडाच्या फांद्या, फुले याने सजावट करावी.
गाई आणि वासरू यांची श्रद्धेने पूजा करावी. गायीच्या पायावर प्रथम पाणी घालावे, नंतर हळद, कुंकू, अक्षता, फुले वाहावे. गायीला हार घालून गायपूजन मंत्रांचे उच्चार करून पूजा करावी. गायीला गोड नैवेद्य (जसे पुरणपोळी, गोड पदार्थ) अर्पण करावा.
गायीच्या शयनावर रांगोळी काढावी किंवा गायीची मूर्ती असल्यास तिचा अभिषेक पंचामृत्ताने करावा.
महिलांनी उपवास ठेऊन दिवसभर बाजरीची भाकरी आणि गवारी ची भाजी खाण्याचे नियम पाळावे. तळलेले व तेलकट पदार्थ, दूध-दुधाचे पदार्थ, गहू, मूग या पदार्थांचे सेवन टाळावे.उपवास सोडताना पोळी, भाजी यांच्या सेवनाने पूजा पूर्ण करावी.
आवश्यक सामग्री
गोमूत्र/शुद्ध पाणी (अभिषेकासाठी)हळद, कुंकू, अक्षता (तीळ किंवा तांदूळ)फुले (तुला, जास्वंद, किंवा इतर धार्मिक फुले)हार किंवा माळ गायीला घालण्यासाठी गोड पदार्थ (पुरणपोळी, गोडधोड)दिवा, धूप किंवा अगरबत्ती अंगणासाठी शेणाचा गोवर्धन पर्वत करण्यासाठी शेण व झाडांच्या फांद्यानैवेद्य साठी भाकरी, गवारीची भाजी (उपवासाच्या वेळेस)गाय किंवा वासरूची मूर्ती असल्यास पंचामृत (दूध, तूप, दही, साखर, मध) अभिषेकासाठीवसुबारस पूजा ही गायीच्या कृतज्ञतेतून संपन्न होते, ज्यामुळे आरोग्य, समृद्धी आणि शुभता लाभते असे समजले जाते.
