Vijayadashami : विजयादशमी (दसरा) – इतिहास, महत्त्व, प्रथा व भारतातील विविध परंपरा

Vijayadashami : “सत्याचा असत्यावर, धर्माचा अधर्मावर व ज्ञानाचा अज्ञानावर विजय” याचे प्रतीक म्हणजे दसरा(Dasara). या दिवशी देवीचा विजय, भगवान श्रीरामाचा रावणावर विजय, तसेच पांडवांनी अज्ञातवास संपवून शस्त्रपूजा केल्याचे विविध संदर्भ आढळतात.

भारतातील सणांच्या परंपरेत विजयादशमी (Vijayadashami) किंवा दसरा (Dasara) हा सर्वात प्राचीन, वैदिक काळापासून चालत आलेला सण मानला जातो. हा दिवस आश्विन शुद्ध दशमीला येतो व नवरात्रोत्सवाचा शेवट या दिवशी होतो. “सत्याचा असत्यावर, धर्माचा अधर्मावर व ज्ञानाचा अज्ञानावर विजय” याचे प्रतीक म्हणजे दसरा. या दिवशी देवीचा विजय, भगवान श्रीरामाचा रावणावर विजय, तसेच पांडवांनी अज्ञातवास संपवून शस्त्रपूजा केल्याचे विविध संदर्भ आढळतात.

ऐतिहासिक व पौराणिक महत्त्व (Historical and mythological significance)

१) रामायणातील संदर्भ

त्रेतायुगात भगवान श्रीरामांनी रावणाचा पराभव करून लंकेवर विजय मिळवला. त्या विजयाची स्मृती म्हणून विजयादशमी साजरी केली जाते. उत्तर भारतात “रामलीला” व “रावण दहन” याच कारणास्तव केले जाते.

२) दुर्गेचा महिषासुरावर विजय

दुसरा प्रसंग देवी दुर्गेच्या महिषासुरावर विजयाचा आहे. नवरात्रातील नऊ दिवस देवीची आराधना करून दहाव्या दिवशी देवीने महिषासुराचा वध करून धर्माची स्थापना केली. म्हणून दसरा “शक्तीचा विजय” मानला जातो.

३) पांडवांचा संदर्भ

महाभारतातील अज्ञातवास संपल्यावर पांडवांनी आपली शस्त्रे शमीच्या झाडाखाली ठेवून पुन्हा ती काढली. त्यादिवशीच विजयादशमी होती. म्हणून या दिवशी शस्त्रपूजा, शमीपूजन करण्याची प्रथा आहे.

४) प्राचीन राजकारणात

राजे आपल्या विजययात्रेला या दिवशी सुरुवात करीत. कारण हा दिवस शुभ मानला जातो. “विजय प्राप्त करण्याचा दिवस” म्हणून या दिवसाला “विजयादशमी” असे नाव मिळाले.

---

धार्मिक व सामाजिक महत्त्व (Religious and Social Significance)

सत्याचा विजय: असत्य, अन्याय व अधर्म यांचा नाश व धर्माचा जयघोष.

शक्तीची उपासना: नवरात्रातील उपासना परिपूर्ण होऊन भक्तांना आत्मबल मिळते.

एकता व सद्भाव: वेगवेगळ्या प्रांतांत हा सण वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा होतो पण मूलत: संदेश एकच – विजय आणि प्रगती.

नवीन कार्याची सुरुवात: या दिवशी नवीन व्यवसाय, उद्योग किंवा शिक्षण सुरू करण्याची परंपरा आहे.

---

भारतातील विविध प्रांतांमध्ये दसरा

महाराष्ट्र (Dasara in Maharashtra)

देवीच्या मंडपात नवरात्रपूजनानंतर दहाव्या दिवशी देवीचा विसर्जन सोहळा असतो. शमीपूजन व “सोने वाटणे” (आपा-आपसांत शमीची पाने सोने म्हणून वाटणे) प्रथा आहे. शस्त्रपूजा व वाहनपूजा केली जाते. मराठा साम्राज्यातील परंपरेनुसार पेशवे, छत्रपतींच्या दरबारात दसरा विशेष उत्साहाने साजरा होत असे.

उत्तर भारत (Dasara in North India)

मोठ्या प्रमाणावर रामलीला केली जाते. रावण, कुम्भकर्ण, मेघनाद यांच्या पुतळ्यांना जाळले जाते. संपूर्ण समाज एकत्र येऊन “सत्याचा विजय” या संकल्पनेचा उत्सव साजरा करतो.

पश्चिम बंगाल (Dasara in west bengal)

येथे हा दिवस “दुर्गा विसर्जन” म्हणून प्रसिद्ध आहे.नवरात्रातील भव्य दुर्गापूजा संपवून देवीचे जलसमाधी दिले जाते.सांस्कृतिक कार्यक्रम, ढोल-धमाक्याने मिरवणुका होतात.

गुजरात (Dasara in Gujarat)

नवरात्रातील “गरबा” उत्सवानंतर दहाव्या दिवशी देवीची मूर्ती विसर्जित केली जाते. दसरा हा शुभ कार्य प्रारंभ करण्याचा दिवस मानला जातो.

कर्नाटक – मैसूर दशहरा

जगप्रसिद्ध मैसूर दसरा या दिवशी साजरा होतो. अम्बा देवीची भव्य पूजा होते. राजवाड्यातून भव्य मिरवणूक काढली जाते. संपूर्ण शहर रोषणाईने उजळते.

आंध्रप्रदेश व तेलंगणा

येथे देवी “बटुकम्मा उत्सव” म्हणून पूजली जाते.दसऱ्याला महिलांचा सहभाग विशेष असतो.

केरळ

येथे “विद्यारंभ” करण्याची प्रथा आहे.लहान मुलांना अक्षर ओळख या दिवशी करून दिली जाते.

तमिळनाडू

देवीच्या नवरात्रातील “गोलू” (देव-देवतांच्या मूर्तींचे सजावट) याचा समारोप दसऱ्याला होतो.

हिमाचल प्रदेश

कुल्लू दसरा प्रसिद्ध आहे. येथील उत्सव आठवडाभर चालतो.

---

दसऱ्याच्या दिवशीचे विशेष पूजा विधी

१) नवरात्र समापन: देवीला अर्पण केलेली नवदिवसांची पूजा दहाव्या दिवशी समर्पणास येते.
२) शमीपूजन: शमीच्या झाडाला नमस्कार करून त्याची पाने सोने म्हणून एकमेकांना देतात.
३) आयुधपूजन: शस्त्र, साधन, वाहन, व्यवसायातील उपकरणे यांची पूजा करतात.
४) आरती व नवरात्र विसर्जन: देवीची आरती करून जलप्रवासाने मूर्ती विसर्जित करतात.
५) सोने वाटणे: आपापसांत शमीची पाने देवून “सोने घे, सोने दे, सोने झालं” असे म्हणतात.
६) विजयारंभ: या दिवशी नवीन कार्य, व्यवसाय, शिक्षण किंवा प्रवास सुरू करण्यास शुभ मानले जाते.

---

सामाजिक पैलू

दसरा हा सण समाजातील बंधुभाव वाढवतो.

एकत्र येऊन उत्सव साजरा केल्याने एकोपा वाढतो.

शौर्य, पराक्रम, परंपरा यांचे स्मरण होते.

महिलांचा सन्मान व शक्तीची पूजा यामध्ये अग्रस्थानी आहे.

आधुनिक काळातील दसरा

आजही दसरा तेवढ्याच भक्तीभावाने साजरा होतो. शहरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर मिरवणुका, रावण दहन तर गावागावात शमीपूजन, देवीची आरती, सोने वाटणे या प्रथा चालू आहेत. तंत्रज्ञानाच्या युगातही हा सण लोकांना “सदाचार, धैर्य व नीतिमत्ता” याची आठवण करून देतो.

विजयादशमी हा भारतीय संस्कृतीचा अनमोल वारसा आहे. धर्म, सत्य, न्याय आणि शक्ती यांचा जयघोष करणारा हा सण केवळ धार्मिक उत्सव नसून तो सामाजिक ऐक्य, पराक्रम आणि सकारात्मकतेचे प्रतीक आहे. भारतातील प्रत्येक प्रांतात वेगवेगळ्या प्रथांनी तो साजरा होत असला तरी मूळ संदेश एकच आहे – “सत्य व धर्म हाच शेवटी विजयी होतो.”