नरक चतुर्दशी हा दिवाळीच्या पाच दिवसांच्या सोहळ्यातला दुसरा दिवस असून त्याला छोटी दिवाळी किंवा काली चौदस असेही म्हणतात. हिंदू संस्कृतीत हा दिवस अंधकारावर प्रकाश, पापावर पुण्य, आणि अज्ञानावर ज्ञान यांचा विजय दर्शवतो. ही पर्वणी लोकांच्या जीवनातील नकारात्मक शक्तींचा नाश करण्यासाठी साजरी केली जाते. मान्यता आहे की या दिवशी राक्षस नरकासुराचा वध झाला आणि ज्यामुळे अंधकाराचा नाश झाला.
कथा
कथा अशी आहे की नरकासुर नावाचा एक शक्तिशाली राक्षस होता जो देवता आणि मानवांना त्रास देत होता. त्याने ऋषी-देवतांच्या १६,००० स्त्रिया काबीज केल्या होत्या. देवता व साधू त्याच्या अत्याचारांपासून मुक्तीसाठी भगवान कृष्णाची साहाय्यता मागू लागले. भगवान कृष्णाने त्याच्या पत्नी सत्यभामाच्या मदतीने कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षाच्या चतुर्दशीला नरकासुराचा वध केला आणि स्त्रियांची मुक्ती केली. त्यानंतर हा दिवस साजरा करण्याचा प्रचलन सुरू झाला.
कशी साजरी करतात?
सकाळी अभ्यंगस्नान:
सूर्योदयापूर्वी उबदार तेलाने स्नान करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. याला “नरक मुक्ति स्नान” म्हणतात, ज्यामुळे पाप नष्ट होतात.
घर आणि अंगण साफ करणे:
घराच्या प्रत्येक कोपऱ्याची, अंगणाची स्वच्छता केली जाते. तुलसीच्या झाडाला आणि दारांवर हल्दी-रोजाकमकुमकाचा वापर करून सजावट केली जाते.
दीप आणि दिवे लावणे:
घराच्या मुख्य दरवाजावर आणि आसपास तेलाचे दिवे लावले जातात. यामुळे अंधकार आणि दुष्ट शक्तींचा नाश होतो.
देव-देवींची पूजा:
भगवान कृष्ण, यमराज, आणि काली माता यांच्या पूजा-विधी केली जाते. या दिवशी यमराजाला दीपदान करायला म्हटले जाते.
पूजा सामग्री:
अगरबत्ती, कपूर, केसर, चंदन, गुलाल, हल्दी, रोली, पुष्पमाला, गंगाजल, आणि श्रीकृष्णाच्या मूर्ती किंवा चित्राचा वापर करतात.
विविध उपाय व प्रथा:
काही लोक चिचडीच्या पानांतुन (अपामार्ग) स्नान करतात व सनातन संस्कारानुसार रात्री हनुमानजींचा मंत्र जप करतात.
दानधर्म:
प्रसाद व मिठाई तयार करून गरजूंना दान केले जाते. सांस्कृतिक महत्वगावांमध्ये या दिवशी गायीच्या शेणाचा वापर करून अंगणात सडा करणे, रांगोळीने सजावट करणे, पिकांची आणि पशुधनाची पूजा करणे यासारखे वन्य ग्रामीण प्रथाही असतात. हा दिवस शत्रूंचा आणि वाईट विचारांचा नाश करून सद्गुणांचा प्रवेश होण्याचा संदेश देतो.
नरक चतुर्दशी अंधकारावर प्रकाशाचे, पापावर पुण्याचे आणि अज्ञानावर ज्ञानाचे प्रतीक आहे. भगवान कृष्णाने नरकासुराचा वध करून लोकांना मुक्ती दिली, म्हणून हा दिवस साजरा करतात.
अभ्यंगस्नान, घर स्वच्छ करणे, दीपदान, पूजा आणि दान या परंपरा या दिवशी आचार्यात असतात. या सणाचा धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोन महत्वाचा आहे आणि तो दिवाळी सणाचा अविभाज्य भाग आहे. ही माहिती नरक चतुर्दशीच्या पारंपरिक आणि धार्मिक प्रथा समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरेल.
नरक चतुर्दशीची पारंपरिक पूजा विधी आणि मंत्र
पूजा विधीपुरोगामी स्वच्छता आणि अभ्यंगस्नान:
नरक चतुर्दशीपूर्वी घर आणि अंगण स्वच्छ करणे आवश्यक आहे. सकाळी उबदार तिळाच्या तेलाने (तिल तेल) अभ्यंगस्नान केला जातो, ज्याला ‘नरक मुक्ति स्नान’ म्हणतात. स्नान करताना अपामार्ग (चिचडी) किंवा कोमट पाण्यात पानं ठेवीत स्नान करतात, यामुळे नरकातून मुक्ती मिळते.
पूजास्थळी दीपप्रज्वलन आणि धार्मिक सामग्रीची व्यवस्था:
घराच्या मुख्य देवस्थानात किंवा अंगणात भगवान श्रीकृष्ण, यमराज, आणि महाकालीच्या प्रतिमा ठेवून पूजा करतात.
पूजा साहित्य:
गंध, फुले, नारळ, लाल कपडे, कुमकुम, अक्षता, प्रसाद, दिवा, अगरबत्ती.मंत्रोच्चार आणि स्मरण: नरकासुर वधाची कथा आठवून मंत्रांची उच्चारणा करतात.
यम देवतेस दीपदान:
घराच्या मुख्य दरवाजावर यमराजासाठी तेलाचा दिवा लावतात, ज्यामुळे त्यांची कृपा होते.
प्रसाद वाटप आणि दान-धर्म:
पूजा संपल्यानंतर प्रसाद वाटतात आणि गरजूंना दान दिले जाते. निशिथकाळी नकारात्मक वस्तू घराबाहेर फेकणे आणि कालीची पूजा करणे काही ठिकाणी प्रचलित आहे.
मुख्य मंत्रहनुमान पूजेसाठी:
“मम शौर्यादर्यधैर्यादि व्रद्धयर्थं हनुमत्प्रीतिकाम्नाय हनुमञ्जयन्ति महोत्सवं करिष्यसे”काली पूजेसाठी:
“ॐ क्रीं क्रीं क्रीं हूँ हूँ ह्रीं ह्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं हूँ हूँ ह्रीं ह्रीं स्वाहा” किंवा “ॐ कालिकाय नमः
“भगवान श्रीकृष्णासाठी:
“कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने, प्रणत क्लेशनाशाय गोविन्दाय नमो नमः
“यम देवतेस दीप प्रज्वलन करताना:
“दत्तो दीपश्चतुर्दश्यां नरकप्रीतये मया। चतुर्वर्ति समायुक्तः सर्वपापनुत्तये।
“फटाके जाळण्यापूर्वी मंत्र:
“अग्निदग्धाश्च ये जीवा ये प्यदग्धाः कुले मम । उज्जवल्ज्योतिषा दग्धास्ते यान्तु परमां गतिम् ।।”स्नान करताना व अपामार्ग वापरताना मंत्र:
“ता लो समा यु सकटकदला तम्। हर पा पमपा मा र्ग यमा ण: पुन: पुन:।।
“यम तरपणासाठी मंत्र:
“ऊं यमाय नम:, ऊं धर्मराजाय नम:, ऊं मृत्यवे नम:, ऊं अंतकाय नम:,…” (यमपूजा करताना अनेक नामस्मरणाची व मंत्रांची कळसात्मक उच्चारणा केली जाते).
या विधी व मंत्रांचे पालन करताना ध्यान राखावे की पूजा निष्ठा, शुद्धता आणि भक्तीपूर्वक करावी. संध्याकाळी यमराजाला दीपदान करणे आणि काली दिव्यांची पूजा करणे या दिवसाची महत्त्वाची प्रथा आहे. हे विधी, अभ्यंगस्नान आणि मंत्र नरकासुराचा वध करून अंधकारावर प्रकाश आणण्याचा व पाप नाश करण्याचा संदेश देतात. या दिवशी जे जे काही केले जाते ते जीवनात आनंद, आरोग्य, संपत्ती आणि रक्षणासाठी फायद्याचे मानले जाते.
