बलिप्रतिपदा, जी दिवाळी पाडवा म्हणूनही प्रसिद्ध आहे, हा सण दिवाळीच्या प्रदीपनंतर दुसऱ्या दिवशी म्हणजे कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला साजरा केला जातो. हा दिवस राजा बळीच्या स्मरणार्थ असून “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” अशी पारंपरिक प्रार्थना लोक आजही करतात.
बलिप्रतिपदेचा अर्थ आणि महत्त्व
बलिप्रतिपदा हा “बलिराजाच्या राज्याचे स्मरण आणि पुनरागमनाचा” दिवस आहे. याला “बळीपाडवा” असेही म्हणतात. हा दिवस साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक असून शुभकार्यांसाठी विशेष मानला जातो.
या दिवशी स्त्रिया आपल्या नवऱ्याचे औक्षण करतात, व्यापारात नविन वर्षाची सुरुवात होते, आणि लोक नवीन खरेदी करतात. कृषिसंस्कृतीतून आलेला हा सण शेतकरी समाजात विशेष मान्यता मिळवतो.
पौराणिक अख्यायिका
या सणामागे असलेली कथा विष्णूच्या वामन अवताराशी निगडित आहे. असुरराज बळी हा प्रह्लादाचा नातू आणि विरोचनाचा पुत्र होता. तो अत्यंत दानशूर, पराक्रमी आणि सर्वत्र आदरणीय होता. त्याच्या सामर्थ्यामुळे देव पराभूत होऊ लागले, म्हणून भगवान विष्णूने वामन अवतार धारण केला. ते बळीच्या यज्ञस्थळी ब्राह्मण रूपात आले आणि “तीन पावले जमिन” अशी दानाची मागणी केली. बळी राजाने ती मागणी तत्काळ मान्य केली. वामनाने आपला आकार वाढवून दोन पावलांत संपूर्ण ब्रह्मांड व्यापले, आणि तिसरे पाऊल ठेवण्यास जागा विचारल्यावर बळीने आपले मस्तक अर्पण केले. या दानशूरतेने विष्णू प्रसन्न झाले आणि बळीला पाताळाचा अधिपती करून त्याला पृथ्वीवर दरवर्षी एकदा येण्याचा अधिकार दिला. तो दिवस म्हणजेच बलिप्रतिपदा.
समाजातील आणि कुटुंबातील परंपराबलिप्रतिपदेच्या दिवशी बळीराजाची आणि त्याची पत्नी विंध्यावल्लीची पूजा करतात. घराच्या अंगणात पंचरंगी रांगोळी काढतात, त्यावर बळी आणि विंध्यावल्लीची चित्रे रंगवून आरती केली जाते. पूजा करताना “इडा पीडा टळो, बळीचे राज्य येवो” असे म्हणतात. काही भागात बलिप्रतिपदेच्या निमित्ताने बळीचे प्रतीकात्मक आगमन दाखवण्यासाठी पूकळम (फुलांची रांगोळी) केली जाते आणि घर सजवले जाते.
या दिवशी सुवासिनी नवऱ्याचे औक्षण करतात. त्यामागील भावार्थ म्हणजे पारस्परिक प्रेम आणि सन्मानाचा सण म्हणून पाडवा ओळखला जातो.
गोवर्धन पूजा आणि अन्नकूटअनेक ठिकाणी या दिवशी गोवर्धन पूजा किंवा अन्नकूट साजरा केला जातो. लोक गायींची पूजा करतात, शेणाचा गोवर्धन पर्वत तयार करून त्यावर फुले, दुर्वा ठेवतात आणि श्रीकृष्णाची आराधना करतात.
काही भागात समाजातील सर्व लोक आपापल्या घरातून अन्नपदार्थ आणून गावात सामूहिक सहभोजन (अन्नकूट) करतात. यामुळे बंधुभाव आणि सामाजिक एकात्मता वाढते.
विविध प्रदेशांतील साजरा
महाराष्ट्रात: “दिवाळी पाडवा” म्हणून हा दिवस स्त्री-पुरुषांच्या स्नेहसंबंधांचा उत्सव मानला जातो. नववर्षारंभ आणि समृद्धीचे प्रतीक म्हणून याचा मोठा उत्साह असतो.
केरळ व तुळू प्रदेशात: बळीराजाच्या स्वागतार्थ घर सजवणे आणि फुलांच्या रांगोळ्या म्हणजेच पूकळम करण्याची परंपरा आहे.
उत्तर भारतात: या सणाला “गोवर्धन पूजा” म्हणून साजरे केले जाते.गुजरातमध्ये: व्यापाऱ्यांच्या वर्षारंभीचा दिवस म्हणून पहिला दिवशी लेखाबहीचा प्रारंभ होतो.
धार्मिक आणि सामाजिक अर्थबलिप्रतिपदा हा केवळ धार्मिक सण नसून, शौर्य, दान, न्याय, प्रजाभक्ती आणि समता यांचा संदेश देतो. बळीराजाचे आदर्श शासन हे न्यायी आणि समृद्ध राज्याचे प्रतीक मानले जाते.
म्हणूनच लोक आजही बळीच्या राज्याची पुनर्स्थापना होवो, अशा भावना व्यक्त करतात. या सणात लोक एकमेकांना शुभेच्छा देतात, गोडधोड पदार्थ बनवतात, आणि दिवाळीचा आनंद सांस्कृतिक रंगांनी उजळवतात.
एकूणच, बलिप्रतिपदा हा दिवाळीतला शेवटचा आणि अत्यंत अर्थपूर्ण दिवस आहे, जो दान, धर्म, नातेसंबंध आणि सामाजिक सुसंवाद यांचा संगम घडवतो.
