भाऊबीज हा फक्त सण नाही, तर भावंडांमधील नात्याचा धर्म आहे. यमराज-यमुनेच्या कथेतून या सणाला धार्मिक अधिष्ठान मिळते, तर कृष्ण-सुभद्राच्या कथेतून तो कौटुंबिक सौंदर्य अधोरेखित करतो. काळ बदलला तरी या सणाचा आत्मा – प्रेम, आपुलकी आणि एकमेकांवरील जबाबदारी – आजही तितकाच जिवंत आहे
भाऊबीज हा सण भावंडांतील प्रेम, जिव्हाळा आणि एकमेकांबद्दलच्या संरक्षणाच्या वचनाचे प्रतीक आहे. कार्तिक शुद्ध द्वितीयेच्या दिवशी (दिवाळीच्या पाचव्या दिवशी) साजरा होणारा हा सण “यमद्वितीया” म्हणून ओळखला जातो. या दिवसा मागील कथा, त्याचे ऐतिहासिक मूळ, पारंपरिक साजरीकरण आणि आजचे बदलते स्वरूप पाहूया.
भाऊबीजचा मूळ हेतू
भाऊबीजचा मुख्य उद्देश म्हणजे बहिणीने आपल्या भावासाठी दीर्घायुष्य, निरोगीपणा आणि सुखी जीवनाची प्रार्थना करणे हा आहे. भावाने बहिणीचे रक्षण करण्याचे वचन या दिवशी पुन्हा दृढ केले जाते. समाजरचनेत भावंडांच्या नात्याला विशेष महत्त्व असून, हा सण त्या भावनांचे औपचारिक आणि मंगल प्रतीक आहे.
उत्पत्ती आणि ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
भाऊबीजचा उल्लेख प्राचीन हिंदू परंपरेत आणि पौराणिक कथांमध्ये आढळतो. त्यातील प्रमुख आख्यायिका म्हणजे
यमराज व यमुना कथा:
यमराजने बराच काळ आपल्या बहिणी यमुनाला भेट दिली नव्हती. भेटीच्या वेळी यमुनाने त्याचे स्वागत करून तिलक लावला आणि प्रेमाने भोजन दिले. तिच्या भक्तीने यम प्रसन्न झाला आणि म्हणाला की दरवर्षी जो भाऊ आपल्या बहिणीकडून तिलक, भोजन आणि प्रेमाने ओवाळणी घेईल, त्याला दीर्घायुष्य प्राप्त होईल. त्या दिवसाला “यमद्वितीया” म्हणून ओळख मिळाली.
कृष्ण-सुभद्रा कथा:
नरकासुराचा वध केल्यानंतर श्रीकृष्ण आपल्या बहीण सुभद्रेला भेटायला गेला. तिने त्याचे स्वागत करत तिलक लावला आणि त्याला गोडधोड खाऊ घातले. तेव्हापासून ही परंपरा सुरु झाली.
भाऊबीजच्या दिवशी कृष्ण आणि सुभद्रेबद्दलची एक अत्यंत सुंदर कथा सांगितली जाते, जी भावाबहिणीच्या नात्याचं प्रतीक मानली जाते. भगवान श्रीकृष्ण आणि सुभद्रा हे वासुदेव आणि देवकीचे अपत्य. कृष्णाने आपल्या बहीण सुभद्रेला अतूट प्रेम दिलं. द्वारकेमध्ये एकदा सुभद्रेला आपल्या भावाला भेटायचं होतं, पण तो युध्दाच्या मोहिमेवर गेला होता. ती जेव्हा भेटायला गेली, तेव्हा उष्णतेमुळे कृष्णाने स्वतः तिला सावली दिली, तिच्या थकलेल्या पायांना विश्रांती मिळावी म्हणून आसन दिलं आणि तिच्या चेहऱ्यावर प्रेमळ पाणी शिंपडलं असं वर्णन स्कंदपुराणात आणि काही स्थानीय द्वारकाधीश परंपरांमध्ये आढळतं. सुभद्रेनंही आपल्या भावाच्या परतीनंतर त्याला तिळगूळ आणि फुलांनी स्वागत केलं, त्यासाठी दिव्य अन्न तयार केलं. कृष्णानं तिच्या प्रेमाचा सन्मान म्हणून तिला “अभयदान” दिलं. तिच्या घरात आणि वंशात सदैव आनंद नांदो असा आशीर्वाद दिला. ह्यातूनच “बहिण भावाला तिलक करून त्याच्या दीर्घायुष्याची कामना करते” ही भाऊबीजेची परंपरा रूढ झाली. या कथेद्वारे दाखवलेले बंधुत्व आणि संरक्षणाचं प्रतीकात्मक मूल्य विशेष आहे. कृष्णाचं सुभद्रेसाठीचं प्रेम केवळ भावनिक नाही, तर तिच्या आत्मसन्मानाचं आणि हक्काचं रक्षण करणारं आहे. म्हणूनच अनेक पुराणांमध्ये विशेषतः हरिवंशपुराण आणि स्कंदपुराणातील द्वारका-कथांमध्ये त्यांच्या नात्याचा उल्लेख प्रेम, समर्पण आणि संगोपन यांचं उत्कृष्ट उदाहरण म्हणून आढळतो.
शिव्या देणाऱ्या बहिणीची कथा:
एका बहिणीने यमदूतांना फसवण्यासाठी आपल्या भावाला शिव्या देत फिरली, ज्यामुळे यम त्याला घेऊन जाऊ शकला नाही. त्या घटनेपासून कार्तिक द्वितीयेच्या दिवशी भावाच्या आयुष्यासाठी बहिण औक्षण करते, असे मानले जाते.
पूर्वीची भाऊबीज साजरी करण्याची पद्धत
पूर्वीच्या काळात भाऊबीज दिवशी सर्व बहिणी भावांना आपल्या घरी बोलवत. घराची स्वच्छता करून अंगणात रंगोळी काढली जाई. पाटावर भाऊ बसवून बहिण ताट सजवत असे त्यात दिवा, कुंकू, अक्षता, हळद, सुपारी, मिठाई आणि काही ठिकाणी नारळ ठेवत. बहिण प्रथम चंद्राला आणि नंतर भावाला ओवाळत असे. त्यानंतर कपाळावर कुंकवाचा तिलक लावून बहिण त्याला मिठाई, दहीभात किंवा लाडू खाऊ घाली.
भावाला औक्षणानंतर भेटवस्तू देणे. जसे वस्त्रे, पैसे किंवा दागिने ही प्रथा होती. बहिण भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करीत असे, आणि दोघांच्या नात्याला दृढता प्राप्त होत असे.
सामाजिक आणि धार्मिक महत्त्व
हा सण केवळ कौटुंबिक नाते मजबूत करणारा नसून धार्मिकदृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे. भाऊबीजच्या दिवशी काही ठिकाणी चित्रगुप्ताची पूजाही केली जाते. या सणाने समाजात स्त्री-पुरुषांतील स्नेह आणि परस्पर सन्मानाचे मूल्य प्रस्थापित केले.
बदलते स्वरूप – आधुनिक काळातील भाऊबीज
आधुनिक काळात एकल कुटुंब पद्धती, स्थलांतर, आणि जीवनातील व्यग्रता यामुळे पारंपरिक पद्धतीत काही बदल झाले आहेत. आज अनेक भावंडे एकत्र राहत नाहीत. तरी भावंडांचा स्नेह टिकवण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो—व्हिडिओ कॉल, ई-गिफ्ट, सोशल मीडियावर शुभेच्छा संदेश पाठवणे हे सामान्य झाले आहे. काही ठिकाणी “भाऊबीज सेलिब्रेशन” म्हणून कुटुंब एकत्र येऊन जेवण, फोटोशूट आणि भेटवस्तूंची देवाणघेवाण करतात.
पारंपरिक औक्षण कायम ठेवावे म्हणून अनेक बहिणी आपापल्या भावासाठी घरगुती भोजन, गोड पदार्थ किंवा खास भेट तयार करतात. या सणाचा गाभा मात्र तोच राहिला आहे. भावंडांतील जिव्हाळ्याचा, प्रेमाचा आणि परस्पर संरक्षणाचा बंध.
